ФАЗИЛАТИ ИЛМУ ДОНИШ

Ба номи Худованди бахшояндаву меҳрубон

Бояд бидонем, ки барои инсон ҳеҷ шуғле фозилтар ва гуворотар аз илм нест, зеро Худованди Бузург ба сабаби фазилати илму дониш мақому манзалати олимонро баланд намуда, мефармояд:

«Худо ононеро, ки аз мисли шумо имон овардаанд ва ононеро, ки ба онҳо илм ато карда шудааст, ба мартабаҳо баланд кунад». (Сураи «Муҷодала», ояти 11).

Абўдовуд аз Абдуллоҳ ибни Масъуд (р) ривоят мекунад, ки бузургї ва фазли олим нисбат ба обид монанди фазли моҳи шаби чаҳордаҳ ба дигар ситорагон аст.

Рифъати одамї ба илм бувад,

    Ҳар киро илм беш, рифъат беш.

     Қимати ҳар касе ба дониши ўст,

 Соз афзун ба илм қимати хеш.

Пас дониста мешавад, ки илм нури Илоҳї ва яке аз сифатҳои Худованд аст, ҳар гоҳ илм зиёда мегардад, мақому мартабаи инсон низ зиёдатар мегардад. Барои шарофатманд шудани инсон Худованд омўхтани илмро бар ў фарз гардонидааст. Ҳазрати Пайғамбар (с) мефармояд:

«Талаби илм бар ҳар марду зани мусулмон фарз аст».

Аз ин фармуда маълум мегардад, ки  ҳеҷ фарде аз илм бениёз нест. Навъҳои илм гуногун аст ва ҳар касе аз мардумон ба навъе аз илм ниёзманд ва мўҳтоҷ аст. Аз ин ҷиҳат дар ҳадиси Пайғамбари акрам (с) калимаи «илм» ом омадааст ва тамоми илмҳоеро, ки барои инсон муфид ва зарур аст, дарбар мегирад. Дини мубини Ислом бар хилофи раъйи касоне, ки хаёл мекунанд, донишу фарҳанг фақат дар ихтиёри гурўҳи хосе бошад, дастур медиҳад, ки таҳсили илму дониш бар ҳар фарди мусулмон фарз аст. Ҳамчунин аз ин ҳадис бармеояд, ки омўхтани илм барои ҳамаи мардум лозим буда, бар ҳар касе омўхтани ҳамон илме зарур аст, ки барояш муносиб аст. Масалан, барои тоҷир донистани илми тиҷорат, барои меъмор илми ҳандаса, барои табиб илми тиб ва ғайра. Агар инсон илмеро, ки ба касбу кори ў вобаста аст, надонад, ҳамеша дар зиён ва хатар мемонад. Масалан, агар тоҷир аз илми харидуфурўш огоҳї надошта бошад, шояд аз ҳаққи дигарон ба моли ў омехта шавад, ки он боиси ҳаром шудани луқмаи ў мегардад. Агар табибу муҳандис аз илму дониши касби худ огоҳ набошанд,  ҷони мардумро дар хатар мегузоранд. Хулоса, нодонї барои фард ва ҷомеа сар то сар хатар дорад ва илму дониш аст, ки ҷомеаро аз ҳама гуна зарару зиён наҷот медиҳад.

Худованди бузург дар сураи «Бақара», ояти 247 мефармояд:

«Ба дурустї ки Худо ўро бар шумо баргузидааст ва ўро фарохї дар дониш ва афзунї дар бадан додааст».

Худованд дар ин оят фазилат ва  бартарии подшоҳи Банї Исроилро, ки Толут ном дорад, баён мекунад, яъне инсон ба воситаи илм баргузидаи Худованд мегардад.

Инсон ба воситаи илм Худояшро мешиносад ва динашро устувор медорад, дунё ва охираташро обод месозад. Чунки илм нурест, ки торикиҳоро равшан гардонида касро аз ҳар гуна шубҳа дур мекунад. Ҳамон тавре ки Пайғамбар (с) мефармояд:

«Ҳар он ки роҳе мепаймояду дар он роҳ ҷустуҷуи илм дорад, Худованд ўро ба сўи ҷаннат мебарад ва малоикаҳо аз ҷиҳати хушнудї болҳои худро дар зери пойи толибилм мегузоранд ва онҳое, ки дар замину осмон ҳастанд, ҳатто моҳиёни зери баҳр барои олим омурзиш металабанд».

Саҳобагони Пайғамбари Худо (с) барои талаби илм масофаҳои дуреро тай намуда, аз шаҳр ба шаҳре мерафтанд. Масалан, Абўаюби Ансорї (р) барои омўхтани як ҳадис аз Мадинаи мунаввара ба Миср омада буд.

Худованди бузург қиссаи сафар кардани ҳазрати Мўсо (а)-ро ба назди ҳазрати  Хизр  (а) барои омўхтани илм дар Қуръони маҷид хеле зебо баён намудааст, ки ин ҳама аз фазилати илму фазли олим шаҳодат медиҳад.

    Дунё талабї, азми сафар бояд кард,

                                  Уқбо талабї, оҳи саҳар бояд кард.

                                  Дунё талабию боз уқбо талабї,

  Ин ноз ба илми пурсамар бояд кард.

         Касби дониш замони хос надорад, чунки илмомўзї аз гаҳвора то гўр фарз аст. Ҳаким Абулқосими Фирдавсї мефармояд:

Чунин гуфт Пайғамбари ростгўй,

Зи гаҳвора то гўр дониш биҷўй.

          Хотимаи сухан ин аст, ки то вақте ки илм дар рўи замин боқист, мардумон дар ҳидоятанд. Пойдории илм ба ҳастии олимон аст ва Пайғамбар (с) барои эҳтироми илм ва аҳли он тавсия ва дастурҳо додааст, зеро олимон меросбарони Пайғамбар (с) буда ва пайғомбарон аз худ танҳо илм боқї гузоштаанд.

Аз баракати олимон ҷомеа ба низом меояд ва аз набуданашон зебогии замину осмон аз байн меравад, чунки мардум роҳи ростро намеёбанд ва гумроҳ мешаванд.

Худованд дар ояти 9-уми сураи «Зумар» мефармояд:

 «Бигў: Оё онҳое, ки медонанд бо онҳое, ки намедонанд, баробаранд?».  Яъне ҳаргиз нодонон бо доноён баробар намешаванд. Пайғамбари Худо мегўяд: «Нигаристан дар рўи олим ибодат аст, ҳар он касе, ки олимеро зиёрат мекунад, гўё маро зиёрат карда ва ҳар ки ҳамнишини олиме мешавад, гўё ҳамроҳи ман нишастааст ва ҳар ки дар дунё  ҳамроҳи ман нишаста бошад,  Худованд ўро дар  рўзи қиёмат ҳамнишини ман мегардонад».

                           Ҳотами мулки Сулаймон аст илм,

                           Ҷумла олам сурату ҷон аст илм.

Дар ҳадиси дигар омада, ки ҳар ки хоҳиши дидани озодмардони Худоро дорад, бояд ба толибони илм бинигарад.

Худованди бузург аз он рўзе, ки Одамро офарид, шарофати ўро ба воситаи илм баланд гардонида ба фариштагон гуфт:

«Ман ҷонишине дар замин меофаринам». Гуфтанд: «Оё дар замин касеро меофаринї, ки дар вай табоҳї ва хунрезї мекунад? Ҳол он ки мо ба ҳамди Ту тасбеҳ мегўем ва барои Ту ба покї иқрор мекунем?» Фармуд: «Ҳамоно Ман он чиро медонам, ки шумо намедонед». (Сураи «Бақара», ояти 30).

Худованд ба Одам (а) илму дониш омўхт, то сазовори ҷойнишинии Ўро дошта бошад. Барои изҳори шарофати Одам тамоми номҳоро ба ў таълим дод ва Одам ба  сабаби илм аз малоикаҳо азизтар гардид.

Пас маълум мегардад, ки ҳар касе мехоҳад бе илму дониш ба  мақсуди худ бирасад, танҳо ранҷи беҳуда мекашаду бас. Илм сармояи пайғамбарон аст ва ҳар касе аз ин сармоя баҳравар шавад, меросбари пайғомбарон мегардад.

Расули Худо (с) мефармояд: «Олимон меросбарони пайғамбаронанд, пайғамбарон дирҳаму диноре ба мерос нагузоштаанд, онҳо илм ба мерос гузоштаанд, ҳар ки ин меросро бигирад, баҳраи хубе ба даст овардааст».

Дар ҳадиси дигар Пайғамбари Худо (с) олимонро бо ситорагони осмон ташбеҳ намуда мегўяд: «Олимон дар рўи замин монанди ситорагони осмонанд, дар торикиҳо ба воситаи онҳо роҳ ёфта мешавад. Чун ситорагон нест шаванд, роҳпаймоён гумроҳ мешаванд».

Дар ин ҳадис олимон ба ситорагони дурахшони осмон монанд карда шудаанд. Онҳо ба монанди чароғе мебошанд, ки рўшноии он поку тоза аст, чунонки аз чароғ дар торикиҳои шаб манфиат аст, дар илму дониш ҳам аз торикиҳои ҷаҳолат ва нодонї фоида аст.

          Дар масири таърих кам нестанд касоне, ки бо аз худ кардани илму дониш Худоро шинохта ба дини Ислом гаравидаанд ва саодатманди дунёву охират гардидаанд. Баръакс, аз нодониву беилмї баъзе Исломи бузургро аз даст додаанд.

Худованд дар каломи азизи худ мефармояд:

«Аз Худованд ҳамеша олимон метарсанд». (Сураи «Фотир», ояти 28).

Чун аз Худо тарсида шавад, ҷомеа ба салоҳ меояд, ҳуқуқи байни афрод риоя мегардад ва ба касе ситам карда намешавад. Аз ин ҷиҳат аст, ки Пайғамбар (с) илм ва аҳли онро ситуда мегўяд: «Ҳар толибе, ки ба назди олиме мераваду илм меомўзад, Худованд ба ҳар ҳарфи омўхтааш ва ба ҳар қадами гузоштааш савоби ибодати як соларо барояш менависад».

Ҳазрати Алї (рз) дар фазилати илм мефармояд, ки илм беҳтар аз мол аст, зеро илм нигаҳбони туст ва ту нигаҳбони мол ҳастї, илм  ба сабаби бахшиш ба дигарон зиёда мегардад, вале мол кам мешавад. Олимон дар дунё ҳамеша зиндаанд, агар ҷисми онҳо дар миён набошад, номи онҳо дар дилҳо боқист.

Анас (р) ривоят мекунад, ки як боб аз илм, ки инсон меомўзад, барояш аз он беҳтар аст, ки ба вазни кўҳи Абуқубайс тилло дошта бошад ва онро дар роҳи Худо сарф кунад.

Ҳазрати Муъоз ибни Ҷабал (р) дар фазилати илм чунин мефармояд:

«Илм биомўзед, ки омўхтани ў накў ва талаб кардани он ибодат аст, гуфтугўи илм монанди тасбеҳ гуфтан аст ва баҳсу ҷустуҷўи он ҷиҳод дар роҳи Худост, таълим додани касе, ки чизеро намедонад, садақа аст, бахшидани илм барои аҳли илм наздикї ба сўи Худост. Бидонед, ки илм роҳе ба сўи ҷаннат аст, илм мўниси дилҳост дар ҳолати танҳої ва дўст дар ҳолати ғарибист, сухангўи танҳої, роҳнамо дар ҳолати фарохї ва мададгор дар ҳолати душворист, зинат дар назди дўстон ва силоҳ бар зидди душманон аст».

          Худованд гурўҳеро ба сабаби илм мартабаи баланд медиҳад, онҳоро пешво мегардонад ва мардум пайрави онҳо мешаванд. Ҳама хушку тар, моҳиёни зери баҳр ва  ҳайвоноти рўи замину ҷонварони саҳрову дарё бар онҳо дуруд мегўяд, зеро илм ҳаётбахши дилҳо, чароғи дидагон ва қуввати ҷонҳост. Бандагонро мартаба ва дараҷаҳои олї медиҳад, тафаккури илмї баробари рўза доштан ва гуфтугўи он баробари намоз барпой доштан аст. Ба воситаи илм ба хешовандон мепайванданд ва ҳалолу ҳаромро мешиносанд. Илм пешво ва амал тобеъи он аст, насиби некбахтон асту бадбахтон аз он маҳруманд.

Ҳикояте аз Абдуллоҳ ибни Муборак мекунанд, ки ў дар ҳоли марг буду марде барояш аз илм чизе менавишт. Пас ба ў гуфта шуд, ки дар ҳамин ҳолат низ илм менависї?  Гуфт: «Шояд калимае омўзам, ки то ба ҳол надониста бошам».

          Илму дониш беҳтарин неъмат ва сармояест, ки ба инсон дода мешавад. Худованд дар Қуръони карим мефармояд: «Ба ҳар кас илми нофеъ ва ҳикмат дода шуд, ба таври қатъ хубии фаровон ёфтааст». (Сураи «Бақара», ояти 269).

          Дини мубини Ислом барои он ки ҳама мардум аз неъмати бар афроди таҳсилкарда ва босавод лозим донистааст, ки маълумоти худро ба дигарон ёд диҳанд. Чунки ҳар чизе закот дорад ва закоти дониш ин аст, ки он ба дигарон омўзонида шавад.

Мушкилоти зиндагї набояд монеъи фаро гирифтани дониш бошад. Дуруст аст, ки ҳар коре мушкилї ва монеъаҳое дорад, вале таҳсили дониш аз ҳама бештар ба мушкилот рў ба рў мебошад. Фақру тангдастї аз як тараф, дастрасї надоштан ба устоди варзида аз тарафи дигар, ранҷи мусофират ва ғурбатро таҳаммул кардан монеъаҳое ҳастанд, ки бисёр касонро аз расидан ба мақсудашон бозмедорад. Вале дини Ислом дастур медиҳад, ки барои ба даст овардани гавҳари дониш дар баробари ҳамаи ин мушкилот бояд сабр кард. Илмомўзї ва дониш андўхтан аз нигоҳи дини мубини Ислом иҷборї аст. Пайғамбар (с) касонеро, ки дар ҷанги Бадр ба асорат афтода буданд, дастур дод, то ҳар асир даҳ нафар аз мусулмонро ба ивази озодияш хондан ва навиштан биёмўзад. Ин амали Пайғамбар (с) ба хубї нишон медиҳад, ки пешвои мусулмонон барои боло бурдани сатҳи дониши мардум ва босавод кардани онҳо бояд ҳама роҳу воситаҳоро истифода барад.

Дини мубини Ислом дар баробари даъват ба таълим ва илмомўзї эҳтироми байни устоди шогирдро низ таъкид намудааст:

То тифл хонаду соҳибҳунар шавад,

Устоди меҳрубони ў хуни ҷигар шавад.

Аҳсан ба он касе, ки баъди хатми мактабаш,

Зи аҳволи устоди худ худ бохабар шавад.

Аз ин гуфтаҳо бармеояд, ки илму дониш аз нигоҳи дини мубини Ислом дорои мақоми хоссае буда, аз оғоз то фарҷоми ҳаёт барои ҳар як фард монанди дигар аҳкоми шаръї амри воҷиб шуморида шудааст. Худованд, ки хоҳони ислоҳи ҷомеа аст, аз рўзи ба дунё омадани инсон ўро ба ин ибодат дастур додааст ва ягона роҳи саодати башар низ илму дониш омўхтан аст.